توسعه بندر به بهای تخریب کهن‌ترین باغ گیاه‌شناسی

در حال حاضر بالغ بر 800گونه از گونه‌های گیاهی نادر داخلی و خارجی را درخود جای داده است. این‌گونه‌های گیاهی طی سالیان متمادی با تغییرات شرایط محیطی سازگار شده و به بذر نشسته‌اند و سال‌هاست که به‌طور مستمر از نهال‌های آنها در جنگل‌کاری‌ها، پارک‌ها و فضای سبز کشور استفاده می‌شود.

این باغ که با شماره 17795در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از آن به‌عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی جهان نام برده می‌شود علاوه بر ارزش تحقیقاتی و مطالعاتی، تنها باغ گیاه‌شناسی ناحیه هیرکانی (ناحیه اکولوژیک که شمال ایران در آن قرار دارد) محسوب می‌شود و در مجامع بین‌المللی نظیر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت از اهمیت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. با وجود این، احداث راه دسترسی بندر به کمربندی نوشهر که بخشی از آن از داخل باغ گیاه‌شناسی عبور می‌کند این باغ بی‌نظیر را تهدید می‌کند. احداث این راه دسترسی، نخستین بار در سال 1382 از سوی اداره کل بنادر و دریانوردی مازندران طرح شد اما این طرح از همان ابتدا با مخالفت وزارت جهادکشاورزی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، سازمان جهادکشاورزی مازندران و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران مواجه شد؛ با این همه این مخالفت‌ها نتوانسته است مانع از احداث این جاده شود. آنچه در پی می‌آید مقاله‌ای است به قلم مهندس طیبه امینی. این عضو هیأت علمی که بیش از 20سال تجربه کاری و سابقه تحقیق در این زمینه دارد از زوایای مختلف به بررسی احداث راه دسترسی بندر به کمربندی نوشهر و پیامدهای ناگوار آن پرداخته است.

* * * * *
پیرو تصمیم‌گیری کارگروه‌های تخصصی برنامه راهبردی در وزارت جهادکشاورزی و در بخش گیاه‌شناسی، طرح توسعه باغ گیاه‌شناسی نوشهر که قدمت آن به 1310برمی‌گردد در سال1364به تصویب رسید و هرباریوم یا موزه گیاهان خشک این باغ، به‌عنوان یکی از 10هرباریوم و تنها هرباریوم در شمال کشور، انتخاب شد. اکنون تمامی اراضی موجود در سطح 35هکتاری دارای طرح‌های مصوب و زیر پروژه است که باید اجرا شود. همانند وزارت جهادکشاورزی در وزارت راه هم کارگروه‌هایی، پروژه‌های توسعه را برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی می‌کنند.

گزینه‌های پیشنهادی

پیرو انجام مطالعات طرح جامع بنادر در سازمان بنادر و دریانوردی، مطالعه مهندسی ارزش طرح توسعه بندر نوشهر در ابتدای سال 1384با هدف توسعه بندر و مدنظر قراردادن رشد بندر در سال‌های آتی و به حداقل‌رساندن مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی، در سازمان بنادر و دریانوردی صورت پذیرفت. در این طرح با توجه به محدودیت‌های جغرافیایی که بندر نوشهر با آنها مواجه است، توسعه بندر به‌دلیل چسبیدن آن به بافت شهری باید با درنظر گرفتن مسائل خاص شهر نوشهر صورت پذیرد و همچنین کمبود پس‌کرانه‌های حمل‌ونقل و از طرفی نیاز مبرم به افزایش ظرفیت، محدوده مطالعه تعیین شد. طرح مبنا براساس انحراف رودخانه مقدم به سمت رودخانه ماشالک، در ساحل دریا طراحی شد. در این گزینه گسترش بندر، در جهات شمال و شرق، لحاظ شده که در دو مرحله پیشنهاد شد؛ در مرحله اول برچیدن تمام دیوار حفاظتی موجود و اجرای دیوار حفاظتی جدید و استحصال زمین‌های مورد نیاز در بخش شمالی و شرقی انجام و در مرحله دوم طرح توسعه، احیای مابقی اراضی شرقی توصیه می‌شد.

پس از ارائه گزینه‌های فوق و بحث و تبادل نظر با عوامل پروژه‌، امتیازدهی به گزینه‌ها و مقایسه آنها با روش‌های پیشنهادی در طرح مبنا، سرانجام سه گزینه مستقل انتخاب شد: 1- احداث دیوار حفاظتی مورب از مصب رودخانه مقدم و تلفیق گزینه‌های هفت و هشت و 9مشاور، طرح بهینه مقطع موج‌شکن و به کارگیری ظروف پلیمری(ژئوتیوپ‌ها) در طرح دیوار حفاظتی(فرصت‌های ایجادشده توسط این گزینه شامل کاهش مسائل زیست‌محیطی، امکان توسعه آینده با رشد 10درصد، تسهیل در اجرا طرح موج‌شکن‌ها و توسعه تکنولوژی اجرا. به ‌واسطه این گزینه51میلیارد ریال صرفه‌جویی مستقیم و سه میلیارد ریال صرفه‌جویی در هزینه‌های طول عمر ایجاد شده است. همچنین برنامه زمان‌بندی پروژه پنج‌‌ماه کاهش خواهد یافت. پیاده‌سازی سیستم هوشمند) 2- تخلیه بارگیری و انبارداری بندر با استفاده از قابلیت‌های نرم‌افزاری و کنترل از راه دور SCS2، با استفاده از تکنولوژی ارائه شده توسط شرکت بروما (فرصت‌های ایجاد شده توسط این گزینه استفاده بهینه از تجهیزات، پس‌کرانه‌ها و انبارهای بنادر و کاهش خطای انسانی و نظارت دقیق بر عملکرد بندر، به واسطه این گزینه سالانه 2/9میلیارد ریال سود به درآمد بندر افزوده می‌شود). 3- ایجاد راه دسترسی به بندر از طریق رودخانه ماشالک با ساماندهی اراضی رودخانه (فرصت‌های ایجادشده توسط این گزینه ساماندهی اراضی رودخانه ماشالک، عدم‌تخریب باغ اکولوژی کاهش معارض و سهولت در اجرا به واسطه این گزینه 25میلیارد ریال صرفه‌جویی عاید بندر خواهد شد). در مجموع پیشنهادهای ارائه شده نسبت به گزینه‌های اولیه مبلغ 76میلیارد ریال صرفه‌جویی ایجاد می‌کند(اقتباس از سایت سازمان بنادر و دریانوردی). این مطالعات در سال 1384انجام شد ولی به دلایل نامشخص کنار گذاشته شد و از همان سال پیگیری برای دریافت بخشی از اراضی باغ گیاه‌شناسی نوشهر جهت این راه دسترسی آغاز شد. اینکه چرا این طرح مورد قبول واقع نشد پاسخی است که باید روشن شود.

(نقشه مربوط به این طرح، خط قرمز بهترین گزینه برای توسعه بندر نوشهر به‌نظر مهندسین سازمان بنادر و دریانوردی است)
در شمال ایران غیر از بندر نوشهر دو بندر بزرگ‌تر دیگر هم، فعالیت دارند (بندرانزلی و بندر امیرآباد) در جدول زیر این سه بندر در مواردی با هم مقایسه شده‌اند.

کیفیت کارایی در بنادر با سه عامل سرعت، هزینه و ایمنی سنجیده می‌شود. هرچه‌ بندری دارای سرعت بالا، ایمنی بیشتر و هزینه کمتر باشد علاوه براینکه به‌عنوان یک سیستم کارا و با کیفیت نقش توزیع کالا را بر عهده می‌گیرد، یک مزیت رقابتی بسیار حائز اهمیت برای تولید‌کنندگان و صادرکنندگان نیز هست. کارشناسان راه معتقدند که راه‌ها، محور توسعه هر منطقه هستند و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و... با وجود راه دسترسی به‌ویژه راه‌های آسفالته و ایمن امکان‌پذیر است. اهتمام در پایین‌آوردن نرخ کرایه حمل کالا به بنادر ایران با تجهیزات بنادر و تسریع در امر تخلیه و بارگیری و از بین‌بردن مدت انتظار نوبت کشتی‌ها به‌منظور کمک به اقتصاد کشور اهمیت بالایی دارد. بالا بودن نرخ حمل‌ونقل کالا در بندر نوشهر در مقایسه با سایر بنادر شمالی و مشکلات ناشی از تأخیر در صدور مجوز خروج کالاهای دامی وارداتی از منطقه ویژه اقتصادی بندر نوشهر، از مشکلاتی است که در حال حاضر بندر نوشهر با آن مواجه است چه رسد به آینده که قرار است حجم تبادلات بالاتر هم برود.

طرحی برای هدر دادن ثروت منطقه

مازندران به‌علت همسایگی با چهار استان تهران، گیلان، گلستان و سمنان و پذیرایی از 15میلیون مسافر و گردشگر در سال (فقط در تعطیلات عید فطر 340هزار دستگاه خودرو از محورهای هراز، سوادکوه و کندوان وارد مازندران شدند). مشکلات ناشی از حضور این همه مسافر خصوصا در ایام تعطیل باعث ترافیکی در حد انفجار می‌شود. اعمال محدودیت ترافیکی و ممنوعیت تردد کامیون‌ها و تریلی‌ها از محور‌های مختلف از سیاست‌های کوتاه‌مدت گذر از این ترافیک است که مسئولین می‌اندیشند (به‌عنوان مثال از 24/12/91تا 5/ 1/ 92عبور و مرور کامیون‌ها وکامیونت از هر سه محور کندوان، هراز و فیروزکوه توسط پلیس راه ممنوع شد). با بازگشایی آزاد راه، حجم ترافیک غیرقابل تصور می‌شود و ما شمالی‌ها هم کم‌کم باید خود را برای استنشاق هوای آلوده شهری آماده کنیم. حال با این شرایط یک کامیون بارگیری کرده از بندر توسعه یافته نوشهر، چطور باید خود را به مسیرهای خروجی استان برساند تازه اگر به ممنوعیت ترافیک آن جاده در ایام تعطیل برخورد نکند. آیا فکری به حال این کلاف سر درگم شده است؟

طرح توسعه بندر نوشهر به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر استان مازندران عملی نیست بلکه ثروت منطقه را به هدر می‌دهد. این طرح در راه اجرایی شدن علاوه بر نابودی کامل تنها باغ گیاه‌شناسی در شمال ایران قرار است 200هکتار از بهترین زمین‌های حاصلخیز منطقه را که در جنوب کمربندی قرار دارد نیز آسفالت کند و بنا به ابراز امیدواری مدیرکل بندر قرار است بندر پنج هکتاری سال 57که امروز به 40هکتار رسیده است، طی سال‌های آینده عرصه بندر نوشهر به 450هکتار افزایش یابد. بنابر این اگر افق دور توسعه را از نظر مسئولین بندر نگاه کنیم 450هکتار از بهترین مناطق طبیعی و ذخایر ژنتیک نوشهر باید جهت ساخت تاسیسات، زیر صدها تن سازه دفن شود. خاک همچون طلای خطه سبز شمال ایران را زیر سیمان و آسفالت و بتن دفن می‌کنیم آن‌وقت برای پروژه‌ای که احتمالا با اصرار برخی جهت کشاورزی در کویر نوشته خواهد شد، میلیاردها دلار پول می‌دهیم تا از چین خاک وارد کنیم؟ بیایید در شمال کشاورزی مدرن، صنایع وابسته به کشاورزی و گردشگری را رونق دهیم و ساخت کارخانه‌های مادر را که آلودگی‌های مختلف زیست‌محیطی فراوانی به‌دنبال دارد را به مناطق کویری بسپاریم.

ضرورت تغییر نگرش بی‌تفاوتی همگانی به محیط‌زیست و منابع طبیعی

اگر مردم هر کشوری، ضرورت دفاع و پاسداری از محیط‌زیست را درک کنند، باعث خواهند شد که دولتمردان به سمت حفاظت از این مواهب طبیعی سوق یابند. یکی از مهم‌ترین مشکلات محیط‌زیست ایران فقر فرهنگی است. اگر قرار است در زمینه حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست در کشور ریشه‌ای کار شود، باید از مهد کودک‌ها و مدارس شروع و بعد وارد دانشگاه‌ها و در قالب کارگاه‌های آموزشی به وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و ادارات هم آموزش لازم داده شود. بهسازی وضعیت منابع طبیعی کشور، نیازمند یک عزم ملی در آحاد مردم و همه دستگاه‌های اجرایی دولت و سازمان‌های خصوصی کشور است.

در 10سالی که قضیه عبور جاده از داخل باغ گیاه‌شناسی نوشهر مطرح است (جدا از سکوت تأسف‌بار دانشگاهیان نوشهر و چالوس که هیچ نظری نداشتند و یا لااقل بنده هیچ یادداشتی از آنها در این همه ستون جراید ندیدم) افراد مختلفی از قبیل اساتید و محققین دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی کشور و انجمن‌های علمی سراسر کشور، تشکل‌های مردم نهاد حامی محیط‌زیست، دانشجویان و مردم نوشهر در این زمینه بی‌تفاوت نبوده و اظهارنظر کردند و جهت اتفاق نیفتادن این حادثه شوم از اهمیت باغ گفتند و با نوشتن مطالب مختلف دست استمداد به طرف رهبر معظم انقلاب دراز کردند. خدا را شاکرم که رهبر معظم انقلاب در سخنان بسیار زیبا و بلیغ خود در روز درخت‌کاری این دست‌ها را به گرمی فشردند. به قول نماینده محترم مردم نوشهر و چالوس همه ما باید یک نسخه از پزشک دریافت و یک وضعیت خاص را پیگیری کنیم و آن‌هم پیروی از ولایت است و در این صورت است که آسیبی به نظام نخواهد رسید. جدیدترین نسخه پزشک دانا در این زمینه بسیار روشن در پانزدهم اسفند توسط رهبر معظم انقلاب تجویز شده است پس اگر می‌خواهیم از خط ولایت فاصله نگیریم آن را مو به مو اجرا کنیم.

به گزارش مشاوره زیست‌محیطی سازمان بنادر در رابطه با عبور جاده از باغ، بررسی آزمایش‌های سازگاری و دیرزیستی گونه‌ها نیاز به طی سالیان دراز دارد (بسیاری از باغات گیاه‌شناسی و اکولوژی معتبر جهان بالغ بر 300سال عمر دارند) و از این رو، جایگزین‌سازی‌ آنها از نظر قدمت و زمان مورد نیاز، عملاً امکان‌پذیر نبوده و عاری از مفهوم علمی است. در این باغ، مطالعات فنولوژیک و پاسخ گونه‌ها به شرایط بیوکلیماتیک منطقه به‌طور مستمر ثبت شده و نمایانگر وضعیت اکولوژیک، سازگاری در استمرار زمان و شرایط محیطی به‌ویژه کلیماتیک هستند و این اطلاعات در شرایط مستمر دارای مفهوم بوده است. براین اساس، هرگونه تغییری در شرایط زیستی آنها از جمله جابه‌جایی آنها شرایط غیرواقعی سازگاری محسوب شده و انفصال اطلاعات آماری مستمر را موجب خواهد شد.

از نظر ارزش اقتصادی با توجه به لزوم قدمت آماری اطلاعات عملاً آربراتوم (قطعه درختان و درختچه‌های باغ نوشهر) را باید محیطی به شمار آورد که متجاوز از 60 سال بودجه و هزینه‌های مرتبط آن منتج به نتایج امروزی شده و تداوم آن، نتایج آتی را در پی خواهد داشت و لذا ارزشگذاری گونه‌ها و درختان موجود در آبراتوم معادل تمام بودجه و هزینه‌های 60 سال گذشته این مرکز از زمان احداث تاکنون برآورد شده و مجموعه‌ای فاقد نظیر در این منطقه از کشور است، عملاً به‌عنوان کانون انحصاری (Unique) مطرح شده و تجدیدپذیر نخواهد بود. این دلیلی است که این مجموعه (کل باغ اکولوژی نوشهر) از سوی سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان میراث ملی تلقی شده و تحت قوانین حفاظتی آن سازمان به شماره 1779به ثبت رسیده است. در بخش دیگری از این گزارش عدم‌امکان جابه‌جایی درختان باغ و ضرورت درنظرداشتن ملاحظات زیست‌محیطی درصورت احداث هرجاده‌ای درحاشیه باغ، درچندین بند آمده است. آیا اساتید بنام کشور در رشته‌های کشاورزی و منابع طبیعی که سال‌هاست موی خود را در راه آبادانی و آموزش منابع طبیعی و محیط‌زیست ایران سفید کرده‌اند و با احداث این راه و عبور آن از باغ گیاه‌شناسی مخالفند، در این زمینه صاحب‌نظرند یا گروه‌های غیرمرتبط که حتی اطلاعات ابتدایی نیز از اهمیت این باغ را ندانند؟

برای آرامش خیال کسانی که نگران جوابگویی حوادث و سوانح رانندگی ناشی از تردد کامیون‌ها در منطقه ماشلک هستند، عرض می‌کنم اینجانب 20سال هر روز در این محدوده تردد می‌کنم و تاکنون حتی یک مورد از تصادف این کامیون‌ها را مشاهده نکرده‌ام چون سرعت این ماشین‌های سنگین در روزهایی که جهت تخلیه و بارگیری در این منطقه حضور می‌یابند(هرچند گاهی برای مناسبت‌های خاصی تعدادشان به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد!) از20کیلومتر در ساعت هم تجاوز نمی‌کند چه رسد به حادثه رانندگی. نوشهری که یک چراغ قرمز ندارد آیا مشکل ترافیک آن باید وقت مسئولین شهر را بگیرد یا مقام اول داشتن گرانی خوراک، پوشاک و بیکاری در این شهر. حتی بازار هفتگی هم که به همت مسئولین شهرداری و شورای شهر چند سالی است در این شهر برگزار می‌شود از سایر شهرها گران‌تر است. بازگشایی راه دسترسی بندر که درسال 89 انجام شد ضروری بود یا حل مشکل دیوار بندر که همچون سدی در برابر آب‌های جاری پس از باران قرار می‌گیرد و باعث خسارت چند میلیاردی برای مردم نوشهر و بی‌خانمان شدن صدها نفر در سیل‌های چند سال اخیر شده است؟ اگر دوست ندارید درختی قطع شود لطفا به من شهروند نوشهری بگویید مدیرکل بندر نوشهر چطور می‌خواهند در سال‌های آینده طرح توسعه بندر را در450هکتار انجام دهند مگر نوشهر کویر است که در این مساحت درختی موجود نباشد. مسئولین در پاسخ به تمامی سؤالاتی که در مورد این طرح پرسیده می‌شود می‌گویند هیچ درخت نادری قطع نخواهد شد؟ درخت نادر کدام است؟ حتما از نظر برخی، درختان 200ساله توسکا و ممرز و شمشاد و راش و... درخت نادر نیستند و نبودند که در دو سال گذشته هزاران پایه آن در عرض چند ساعت قطع شدند!؟ آیا گونه‌های منحصر به فرد بومی ما در مجموعه باغ گیاه‌شناسی ارزش‌شان کمتر از یک پایه گونه خارجی است که در موطن اصلی خود در ناز و نعمت قرار دارد. از نظر ما یک مترمکعب خاک این باغ ارزشمند است. قدر زر زرگر شناسد و بس. برای ساخت این راه نه‌تنها بخشی از باغ بلکه از نظر ما تمام باغ نابود خواهد شد؛ بخشی به‌عنوان مسیر تردد ماشین آلات سنگین راهسازی و ساخت نصب پل و بخش دیگری که حریم راه است، پس پرونده باغ را باید ببندیم.

بیایید ارزش چندین هکتار جنگل و طبیعت شمال ایران را در برابر هزاران هکتار بیابان این کشورحفظ کنیم. بیایید لااقل در سطح استان، ملی فکر کنیم. بگذارید بندر امیرآباد که اخیراً به‌عنوان سومین بندر کشور در امر تخلیه و بارگیری (غیر نفتی) مطرح شده است و به‌عنوان تنها بندری که ارتباط ریلی با سراسر ایران دارد برای حمل‌ونقل کالاهای صنعتی فعالیت کند و بندر زیبای نوشهر به‌گونه‌ای دیگر توسعه یابد و از پتانسیل‌های توریستی آن استفاده شود که نه به محیط‌زیست منطقه و آبزیان آسیب می‌رساند و نه از درآمدزایی مردم می‌کاهد و از توسعه صنعت گردشگری و اکوتوریسم برای مازندرانی‌ها خصوصا مردم نوشهر شغل ایجاد می‌کند. پول حلال بر سفره نوشهری‌ها بیاید چه فرقی می‌کند از کار در بندر 450هکتاری یا کار در کشتی توریستی و گردشگری؟ سرعت بخشیدن به اجرای طرح توسعه باغ گیاه‌شناسی نوشهر و تکمیل آن هم می‌تواند به‌عنوان یک اثر ملی طبیعی در استان پذیرای هزاران توریست باشد. بیایید عملکرد‌های بخشی‌نگری و غیرمسئولانه را کنار بگذاریم و برگشت پذیرنبودن محیط‌زیست و خاک را جدی بگیریم. مسائل مربوط به حیات انسان‌ها را در اولویت‌های آخر قرار ندهیم. اگر ما با حقوق زیست‌محیطی ملی خود بر سر مهر و آشتی باشیم، آیا باید کشور اسلامی ایران که نظام ارزشی آن تا این حد بر حفظ محیط‌زیست به‌عنوان حق‌الله و امانت الهی و در مرتبه بعد به‌عنوان حق الناس تأکید دارد را در ردیف 10کشورمخرب محیط‌زیست دنیا ببینیم؟

مقایسه سه بندرانزلی ، امیرآباد و نوشهر از نظر شبکه مواصلاتی